Powstanie styczniowe w powiecie zduńskowolskim
Wydarzenia 1863 roku poprzedzają wydarzenia z lat poprzednich. W 1861 roku w okręgu łódzkim przeszła fala demonstracji patriotycznych podobnych do tych, co miały miejsce
w Warszawie. Ich specyfika polegała głównie na atakowaniu
urzędników i władz miejskich jednak bez otwartego atakowania władz państwowych. Usunięto przy tym najbardziej skorumpowanych urzędników. Podobne wydarzenia nie ominęły Zduńskiej Woli. W dniu 5 kwietnia 1861 roku około godziny 6 rano przed mieszkaniem kasjera miejskiego Zduńskiej Woli Mariana Drożdźeńskiego, a następnie Hipolita Gruszczyńskiego sekretarza magistratu, zebrał
się tłum, manifestując swoje niezadowolenie z pełnienia przez nich obowiązków. Pomimo prób uspokojenia tłumu przez burmistrza Piotrowskiego, tłum stawał się coraz większy. Dopiero zaangażowanie powstałego Komitetu Bezpieczeństwa i rozpoczęcie dochodzenia wobec obydwu urzędników uspokoiło nieco mieszkańców miasta.
Okres niepokojów i uniesienia patriotycznego było powodem powstawania organizacji tajnych. Przykładem jest wykryta w Pabianicach tajna organizacja imienia Garibaldiego. Jeden z jego członków, „major” Edward Hinekorn, miał działać w kierunku utworzenia takiej organizacji w Zduńskiej Woli i innych miastach okręgu łódzkiego. Oznacza to istnienie grupy ludzi, na które takie organizacje mogły liczyć. Kto wie czy nie istniała już wtedy taka organizacja w naszym mieście, ale o tym nie posiadam żadnego źródła informacji.
Kolejnym przejawem napięcia w mieście w okresie tzw. zatargu o kościoły, było starcie kozaków z uczestnikami konduktu pogrzebowego jednej z mieszkanek miasta. Natomiast w połowie listopada 1861 roku w trakcie nabożeństwa wojsko carskie wdarło się do kościoła i aresztowało kilkadziesiąt osób”
W październiku 1861 roku odbyły się wybory samorządowe do rad miejskich i powiatowych. W skład Rady Miejskiej weszli: pastor Edwarda Boerner, Józef Hille, Aleksander Dłużniakiewicz, ks. Ignacy Kolbe, Maciej Koliński, Józef Wilczyński, Reinhold Karnaj oraz dziedzic i właściciel miasta Juliusz Złotnicki. W końcu 1862 roku Rada Miejska na wieść o zarządzeniu branki do wojska rosyjskiego podała się do dymisji.
Powstanie styczniowe zawitało do miasta wraz z osobą ks. Wawrzyńca Centa z Piotrkowa, który dowodzić miał powstańcami ze Zduńskiej Woli. Nocą z 29 na 30 stycznia 1863 roku opanowali miasto rozbroili policję i z arsenału znajdującego się u Wilhelma Reicha zabrali około 50 szt. broni palnej (lub 72 według innej relacji) należącej do niemieckiego stowarzyszenia strzeleckiego. Wiele sztuk broni było bez zamka i nie stanowiło większej wartości dla powstańców. Powstańcy zabrali także formę do lania kul znajdującą się u Augusta Szefla. Oddział szybko opuścił miasto kirując się do Gajewnik a potem w kierunku lasów Szadkowskich. Oddział opuszczając miast liczył około 40 ludzi w większości „fabrykantów” z Pabianic i Zduńskiej Woli. W pierwszych dniach lutego stał się częścią większego oddziału pod dowództwem Oksińskiego. W pobliżu Zduńskiej Woli operował także większy oddział gen. Edmunda Taczanowskiego. Z czasem pojawiały się partie powstańcze Rybińskiego, Tatara, Korotyńskiego. W każdym z nich znajdowali się mieszkańcy naszego miasta. Pomiędzy 23 a 25 sierpnia do gen. Taczanowskie mieli wstąpić ochotnicy w liczbie 70 osób, jednak dziedzic Krobanowa w tym przeszkodził. Nie zatrzymało to jednak napływu ochotników z miasta, wpływ na to miało operowanie w pobliżu miasta 20 do 26 oddziałów należących do gen. Taczanowskiego i Oksińskiego. Niebagatelny wpływ na to miał działający w mieście pastor Edward Boerner. Prawdopodobnie należał do powstańczych władz miasta od wybuch powstania. Najprawdopodobniej po aresztowaniu pierwszego naczelnika miasta w początkach lipca 1863 roku, przejął jego funkcję. Jako naczelnik miasta pełnił funkcję do dnia aresztowania – 14 sierpnia 1863 roku. Tego samego dnia aresztowany został Kazimierz Leopold ze wsi Tarnówki, u którego znajdował się magazyn broni i mundurów powstańczych. Aresztowanie Boernera nastąpiło na polecenie naczelnika wojennego miasta Łodzi. Był przez kilka tygodni w areszcie i na pewien czas został odsunięty od administrowania Zduńską Wolą. Prawdopodobnie naczelników było dwóch a ostanim z nich był Boerner.
Jak wcześniej pisałem, mieszkańcy naszego miasta walczyli w różnych oddziałach (partiach) powstańczych. Większość walczących nie jest znana ze świadectw historycznych, ich nazwiska i dzieje powstańcze pozostają nieznane. Poległych w walkach chowano jako zmarłych z naturalnych przyczyn, ze względu na rodziny nie wpisywano prawdziwych powodów. Ginęli w trakcie walk, gdzie bezimiennie spoczęli w masowych grobach. Niektóre nazwiska jednak się zachowały i możemy prześledzić losy tych ludzi.
-August Bulla był w oddziale Józefa Sawickiego. Ujęty z bronią w ręku prawdopodobnie po bitwie pod Dobrą, został rozstrzelany.
-W oddziałach żandarmerii powstańczej, odpowiedzialnej za likwidację konfidentów i zdrajców. Służyli w niej – Marian Cebertowicz skazany później na śmierć, Pinkus Sznycer, podoficer w oddziale Birtusa, skazany później na 8 lat twierdzy, oraz Tomasz Pentelski skazany na 4 lata ciężkich robót, terminator kowalski, walczący w oddziale żandarmerii Rybińsiego. J. Śmiałowski wymienia w swojej książce 11 nazwisk zduńskowolan ujętych i sądzonych przez sądy carskie. Kolejne nazwiska z listy to: Józef Połaniecki, czeladnik tkacki wlaczący w oddziale Oksińskiego, Julian Jencz, skazany za zesłanie za szpiegostwo, Albert Franciszek Gitler, Fryderyk Lefler, Julian Przybylski, Edward Szyller oraz Ludwik Kowalewski, sekretarz magistratu w Zduńskiej Woli.
Należy wymienić także nazwiska osób, którzy wspomagali powstanie także w innej formie: Feliks Kowalewski, Marceli Cebertowicz, Emil Hille, Wojciech Cieciński, Jan Górnicki, Wojciech Lenartowski, Franciszek Wiśniewski, Józef Szipler, Andrzej Maciejewski vel Maciewski, Jakub Wiśniewski, Wawrzyniec Olejnik.
Całość tekstu opiera się na książce J. Śmiałowskiego – „Monografia Zduńskiej Woli do roku 1914”
bibliografia:
J.Śmiałowski – „Monografia Zduńskiej Woli do 1914 roku”